ႏိုင္ငံတကာ၌ အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္ တစ္ခုစီသာ သီးသန္႔ထားရွိေလ့ ရွိေသာ္လည္း ျမန္မာႏုိင္ငံတြင္မူ ထူးထူးျခားျခား အေနျဖင့္ အစိုးရ႐ံုးစိုက္ရာ ေနျပည္ေတာ္ႏွင့္ ရန္ကုန္ၿမိဳ႕တို႔တြင္ တစ္ခုစီ ထားရွိထားေၾကာင္း၊ ရန္ကုန္ၿမိဳ႕ရွိ စာၾကည့္တိုက္မွာ မၾကာခဏ ေနရာေျပာင္းေနရၿပီး ယခုလက္ရွိ စာၾကည့္တိုက္ေနရာမွာ လူသူ အေရာက္အေပါက္ နည္းသည့္ ေနရာ၌ ထားရွိသည့္အတြက္ မည္သို႔ လမ္းညႊန္ရမည္ကိုပင္ မေျပာႏုိင္သည့္ အေနအထား ျဖစ္ေနေၾကာင္းႏွင့္ စပ္လ်ဥ္း၍ ယခုကဲ့သို႔ ေျပာဆိုခဲ့ျခင္း ျဖစ္သည္။ …
““အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္က ႐ိုင္း႐ိုင္းေျပာရရင္ ေခြးေနရာ မရသလို ျဖစ္ေနတယ္။ ေနာက္ဆံုး ကမၻာေအးဘုရား၊ လမ္းၫႊန္လို႔ေတာင္ မရဘူး ျဖစ္ေနတယ္။ ဟိုဘက္မွာ အင္းယားလိပ္ ဟိုတယ္ရွိတယ္။ အဲဒီ ဘက္ကလည္း မဟုတ္ဘူး။ အဲဒီကလည္း တည့္တည့္သြားရင္လည္း ဘတ္စ္ကားနဲ႔ သြားလို႔မရဘူး။ ကားလမ္း ကလည္း အင္မတန္မွ ၾကမ္းတယ္။ အိမ္ႀကိဳ အိမ္ၾကားကေန သြားၿပီးေတာ့ ၀င္းတံခါးႀကီး ပိတ္ထားတယ္။ အဲဒီေနရာ ဘာရွိလို႔ ရွိမွန္းေတာင္ မသိဘူး။ အဲဒီေနရာရဲ႕ ေနာက္ထပ္ ႏွစ္လံေက်ာ္ သံုးလံေလာက္မွာ အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္ရွိတယ္။ စာဖတ္တဲ့လူလည္း တစ္ေယာက္မွ မရွိဘူး။ ဘယ္သူမွလည္း မလာဘူး။ ၀န္ထမ္းေတြလည္း ေအးေဆးပါပဲ။ စာလာရွာတဲ့ လူလည္းမရွိဘူး။ စစ္ေဆးတဲ့လူလည္း မရွိဘူး။ အဲဒီမွာမွ အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္က ေနျပည္ေတာ္တစ္ျခမ္း ျပန္ေျပာင္းသြားေသးတယ္။ မရွိမယ့္ရွိမယ့္ တစ္ျခမ္းကို ေနျပည္ေတာ္က ေနာက္ထပ္တစ္ျခမ္း ယူသြားၿပီးေတာ့ အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္က ႏုိင္ငံတကာမွာ တစ္ခုပဲရွိ တယ္။ ျမန္မာႏုိင္ငံမွာ ေျပာရမယ္ဆိုရင္ ႏွစ္ခုျဖစ္သြားၿပီ။ ဘာမွသာမရွိတာ အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္ႏွစ္ခု။ ဘာ အေထာက္အထားမွလည္း မရွိဘူး”” ဟု စာနယ္ဇင္း ေကာင္စီ၀င္ေဟာင္းလည္းျဖစ္၊ ႏုိင္ငံတကာတြင္ စာၾကည့္တိုက္ပညာ သင္ယူခဲ့သူ ဦးဟိန္းလတ္က ျမန္မာသံေတာ္ဆင့္သို႔ ေျပာသည္။
ျမန္မာႏုိင္ငံတြင္ အဂၤလိပ္ အစိုးရ အုပ္ခ်ဳပ္စဥ္ ကာလက ရွိခဲ့သည့္ ဘားနဒ္ အခမဲ့ပိဋကတ္ စာၾကည့္တိုက္အား လြတ္လပ္ေရးရသည့္ ၁၉၄၈ ခုႏွစ္၌ ရန္ကုန္ ျမဴနီစပယ္ စာၾကည့္တုိက္ အေနျဖင့္ ထိန္းသိမ္းခဲ့ရာမွ ၁၉၇၂ ခုႏွစ္က်မွ အစိုးရသို႔ လႊဲေျပာင္း ေပးခဲ့ျခင္း ျဖစ္သည္။ စစ္တပ္မွ အာဏာသိမ္းသည့္ ၁၉၆၂ ခုႏွစ္တြင္ ပန္းဆုိးတန္း တိုက္အမွတ္ ၁၆၆၊ ဒုတိယထပ္ႏွင့္ တတိယထပ္သို႔ အဆုိပါ စာၾကည့္တိုက္အား ေရႊ႕ေျပာင္းကာ ပိတ္ထားခဲ့သည္။ ထို႔ေနာက္ ၁၉၆၅ ခုႏွစ္တြင္ ျပန္လည္ ဖြင့္လွစ္ခဲ့ၿပီး ၿမိဳ႕ေတာ္ခန္းမသို႔ ေရႊ႕ေျပာင္းေစခဲ့သည္။ ထိုမွတစ္ဆင့္ ၁၉၇၄ ခုႏွစ္တြင္ ကမ္းနားလမ္းရွိ ေျခာက္ထပ္႐ံုးသို႔ ထပ္မံ ေျပာင္းေရႊ႕ ဖြင့္လွစ္ခဲ့သည္။
““ၿမိဳ႕ေတာ္ခန္းမႀကီးမွာ ထားတယ္။ ဂုဏ္ယူစရာပါပဲ။ ေနာက္မၾကာဘူး။ တုိင္းေကာင္စီ႐ံုး လုပ္မယ္ဆိုၿပီးေတာ့ ေနရာ ေပးတဲ့အတြက္ အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္က ဟိုးေျခာက္ထပ္႐ံုးကို ေရာက္သြားတယ္။ ေျခာက္ထပ္ႀကီးမွာ သီးသန္႔ေနရာ မထားဘူး။ တခ်ဳိ႕ေနရာက်ေတာ့ အိမ္သာေဘးမွာ ဂုန္နီအိတ္နဲ႔ ထားတယ္။ တခ်ဳိ႕ေနရာက ေလွကားေအာက္မွာ ထားတယ္။ တခ်ဳိ႕ ေနရာက ထပ္ခိုးမွာ ထားတယ္။ သမိုင္းဆိုင္ရာ အခ်က္အလက္ေတြ အားလံုး အဲဒီေျခာက္ထပ္႐ံုးမွာ ေပ်ာက္ဆံုး သြားတယ္။ အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္က ႐ိုင္း႐ိုင္း ေျပာရရင္ ေခြးေနရာမရသလို ျဖစ္ေနတယ္””ဟု ဆရာဟိန္းလတ္က အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္ ေနရာ မတည္ၿငိမ္ဘဲ ေရႊ႕ေျပာင္းခဲ့ရမႈ အေၾကာင္းကို ေျပာျပခဲ့သည္။
ေျခာက္ထပ္႐ံုးတြင္ ထားရွိသည့္ အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္အား ၁၉၉၅ ခုႏွစ္တြင္ ယခင္ တာေမြသုသာန္ ေနရာသို႔ ထပ္မံေျပာင္းေရႊ႕ ဖြင့္လွစ္ခဲ့ၿပီး ၂၀၀၈ ခုႏွစ္တြင္ ေနာက္ဆံုးအျဖစ္ ရန္ကုန္တုိင္း ရန္ကင္းၿမိဳ႕နယ္သို႔ ေျပာင္းေရႊ႕ ဖြင့္လွစ္ခဲ့သည္။ ထိုမွတစ္ဆင့္ စာၾကည့္တိုက္အား ေနျပည္ေတာ္၌ ခြဲျခား ဖြင့္လွစ္ခဲ့သည္။
လက္ရွိတြင္ ေနျပည္ေတာ္ရွိ အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္တြင္ ျမန္မာ၊ အဂၤလိပ္ႏွင့္ အျခားဘာသာမ်ားျဖင့္ ေရးသားထားသည့္ စာအုပ္၊ စာတမ္း၊ စာနယ္ဇင္း ရည္ညႊန္း စာအုပ္၊ ဘြဲ႕ယူက်မ္း၊ အာဆီယံစာစု၊ ကုလသမဂၢ စာစု၊ သီးသန္႔စာစု၊ ေရွးေဟာင္း သုေတသနဆုိင္ရာ စာစု၊ ျမန္မာႏုိင္ငံႏွင့္ သက္ဆုိင္သည့္ အေၾကာင္းအရာ မ်ားကို အဂၤလိပ္ ဘာသာျဖင့္ ေရးသားထားသည့္ စာအုပ္မ်ားႏွင့္ ကေလးစာစု အပါအ၀င္ စုစုေပါင္း ႏွစ္သိန္း ေလးေသာင္းေက်ာ္ စုေဆာင္းထားရွိသည္ဟု အဆုိပါ အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တုိက္ ဖြင့္လွစ္ခဲ့သည့္ ၂၀၁၃ ခုႏွစ္ ေမ ၅ ရက္တြင္ ေရွးေဟာင္းသုေတသန၊ အမ်ဳိးသားျပတိုက္ႏွင့္ စာၾကည့္တိုက္ ဦးစီးဌာန ညႊန္ၾကားေရးမွဴးခ်ဳပ္ ဦးေက်ာ္လြင္ဦးက ေျပာခဲ့သည္။
သုိ႔ေသာ္ တာေမြၿမိဳ႕နယ္တြင္ ဖြင့္လွစ္ခဲ့သည့္ အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္ အျဖစ္ရွိခဲ့စဥ္ ၂၀၀၃ ခုႏွစ္ စာရင္း မ်ားအရ အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တုိက္၌ စာနယ္ဇင္းဆိုင္ရာ စာအုပ္ ေျခာက္သိန္းခြဲႏွင့္ အျခားစာအုပ္ေပါင္း တစ္သိန္း ရွစ္ေသာင္းေက်ာ္ ရွိခဲ့သည္ဟု မွတ္တမ္းမ်ားအရ သိရသည္။
““ျမန္မာျပည္က အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္ကေတာ့ ေတာ္ေတာ္စံုတယ္လုိ႔ ၾကားဖူးတယ္။ ဒါေပမဲ့ အမွန္ ေျပာရရင္ေတာ့ Accessible ျဖစ္လားဆုိရင္ မျဖစ္ဘူးလို႔ ေျပာရမယ္။ ဘာျဖစ္လို႔လဲဆုိရင္ ကၽြန္မတုိ႔ အေနနဲ႔က ဒီက လိုင္ဘရီေတြက သူတို႔ရဲ႕ လိုင္ဘရီစနစ္အရ အျပင္က လူေတြ လာသံုးေအာင္ Encourage (အားေပးမႈ) မလုပ္ဘူးေလ။ သူတို႔ဟာသူတို႔ပဲ ရွိေနတာ။ ဒီ ျပည္သူလူထုရဲ႕ ထိေတြ႔မႈတို႔၊ လုိင္ဘရီသံုး လာေအာင္ သူတို႔ဆီမွာ ဘာေတြ ရွိပါတယ္ ဆုိတာမ်ဳိးေတြကအစ ဘာမွ Information အျပင္ကို ထုတ္ထားတာ မရွိတဲ့အတြက္ ကၽြန္မတုိ႔က အဲဒီဟာကို သံုးဖို႔လည္း ခက္တယ္။ ေနာက္ၿပီး ဒုတိယက ဘာလဲဆိုေတာ့ ဥပမာ တခ်ဳိ႕ လိုင္ဘရီေတြ သံုးဖို႔ ႀကိဳးစားတဲ့ လိုင္ဘရီ၊ ဥပမာ အီကိုက လိုင္ဘရီမ်ဳိး၊ ရန္ကုန္ တကၠသိုလ္ထဲက လိုင္ဘရီမ်ဳိးေတြ ဆုိရင္လည္း သံုးခြင့္ မရွိဘူးေလ။ ေက်ာင္းသားကတ္ေတြ ဘာေတြ မရွိတာလည္း ပါတယ္။ ဒီလိုမ်ဳိးဆိုေတာ့ မသြားျဖစ္ဘူး””ဟု ထိုင္းႏုိင္ငံ ခ်င္းမိုင္တကၠသိုလ္တြင္ လူမႈေရး သိပၸံဘာသာရပ္ျဖင့္ မဟာဘြဲ႕ ယူခဲ့သည့္ မျဖဴျဖဴက ျမန္မာသံေတာ္ဆင့္သို႔ ေျပာသည္။
အိႏၵိယႏုိင္ငံ၊ နယူးေဒလီ တကၠသိုလ္၌ ႏုိင္ငံေရးသိပၸံ ဘာသာရပ္ျဖင့္ မဟာဘြဲ႕ယူေနသူ ျမန္မာႏုိင္ငံသား ကိုမုတ္သုန္ကလည္း အိႏၵိယႏုိင္ငံရွိ အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္သို႔ မေရာက္ဖူးေသာ္လည္း တကၠသိုလ္ စာၾကည့္တိုက္တြင္ပင္ သက္ဆုိင္ရာ ဘာသာရပ္အလုိက္ ရွာေဖြႏုိင္ေအာင္ အစိုးရက စီစဥ္ ေပးထားသည့္ အတြက္ အဆင္ေျပေနေၾကာင္းကိုလည္း ယခုကဲ့သို႔ ေျပာဆိုခဲ့သည္။
စာအုပ္ စံုလင္သည့္အတြက္ ““စာအုုပ္ေတြကေတာ့ဗ်ာ ေလွ်ာက္လွည့္ ၾကည့္တာေတာင္ တစ္မနက္ေလာက္ အခ်ိန္ ေပးရတယ္။ ကမၻာ့သမုိင္း၊ အိႏၵိယသမိုင္း၊ တက္က်မ္း၊ သိပၸံ၊ သခၤ်ာ၊ သုတ စံုေနတာပဲ။ ကမၻာ့ ပုဂၢိဳလ္ေက်ာ္၊ အိႏၵိယ ပုဂၢိဳလ္ေက်ာ္ေတြရဲ႕ ကိုယ္တိုင္ေရး အတၳဳပၸတၱိတို႔၊ သူမ်ား ေရးထားတာ ေတြတုိ႔။ ေနာက္ သိပၸံေခါင္းစဥ္ ေအာက္မွာ ဆုိရင္လည္း ဓာတုဆုိင္ရာ၊ ႐ူပဆုိင္ရာ၊ အဏုျမဴဆိုင္ရာ (ေမာ္ဒန္ဖီးဆစ္)တုိ႔ အကန္႔လိုက္ ခြဲထားေသးတယ္။ အဲဒီစာအုပ္ေတြကို တစ္ေယာက္တည္း ဖတ္ရင္ တစ္သက္လံုး ဖတ္ေတာင္ ကုန္မွာ မဟုတ္ဘူး။ စြယ္စံုက်မ္းလို စာအုပ္ႀကီး ေတြဆုိရင္ တသီတတန္းႀကီးပဲ””ဟုျမန္မာသံေတာ္ဆင့္သို႔ အင္တာနက္မွတစ္ဆင့္ ေျပာၾကားခဲ့သည္။
လက္ရွိ စာေပေလာက၌ ႏုိင္ငံေရးႏွင့္ ပတ္သက္သည့္ စာအုပ္စာတမ္းမ်ား ထြက္ေပၚလာၿပီ ျဖစ္ေသာ္လည္း ျမန္မာျပည္ အုပ္ခ်ဳပ္မႈ စနစ္အရ ႏုိင္ငံေရးႏွင့္ ပတ္သက္လွ်င္ စာရြက္စာတမ္း ရွိ႐ံုျဖင့္ ဖမ္းဆီး ခဲ့မႈမ်ားေၾကာင့္ သမိုင္း မွတ္တမ္းမ်ား ေပ်ာက္ဆံုးေနေၾကာင္း၊ သမိုင္း မွတ္တမ္း စာအုပ္မ်ား ထုတ္ေ၀ရန္အတြက္ ကိုးကားမႈမ်ား ျပဳလုပ္ရာတြင္ အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္မ်ားအား အသံုးခ်ႏုိင္မႈ အားနည္း ေနေသးေၾကာင္း၊ ကိုးကားမႈမ်ား ျပဳလုပ္ႏုိင္ရန္အတြက္ သက္ရွိထင္ရွား ရွိေနေသးသည့္ ပုဂၢိဳလ္မ်ားႏွင့္ ေတြ႕ဆံုေမးျမန္းကာ (Oral History) ႏႈတ္ ေျပာ သမုိင္းမွတ္တမ္းမ်ား ယခုထက္ပိုမို ျပဳလုပ္ႏိုင္ရန္ လိုအပ္ေနေၾကာင္းလည္း ဦးဟိန္းလတ္က ျမန္မာ့ႏုိင္ငံေရး သမိုင္းထဲမွအလံနီ စာအုပ္မိတ္ဆက္ပြဲ၌ပင္ ထည့္သြင္း ေျပာဆိုခဲ့သည္။
““တကယ္လို႔ အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္သာ ခိုင္ခိုင္မာမာရွိရင္ ဟိုး ရတနာပံုေခတ္ သတင္းစာကေန စၿပီးေတာ့ အခုေခတ္ သတင္းစာအထိ အကုန္ရွိတယ္။ စာၾကည့္တိုက္ေတြ ထံုးစံအရ ႏုိင္ငံေရး ေၾကညာစာတမ္း၊ လံႈ႕ေဆာ္စာတမ္း၊ ဆႏၵျပစာတမ္းအစ စာၾကည့္တိုက္က သိမ္းရတယ္။ အဲဒါလည္း လုိင္စင္ရွိရင္ရတယ္။ မဟုတ္ ရင္ အေရးယူခံရတယ္။ အမ်ဳိးသား စာၾကည့္တိုက္က သိမ္းထားရင္ ဒါ ကင္းလြတ္ခြင့္ရတယ္။ သမုိင္း အေထာက္အထားေတြ ျပည့္စံုေအာင္ ႏိုင္ငံတကာမွာ လုပ္တယ္။ ျမန္မာျပည္မွာ စာၾကည့္တိုက္ေတာင္ ရွာလို႔ မရတဲ့ အေျခအေနပဲ။ အဲဒါေၾကာင့္ တတ္ႏုိင္သမွ် မ်ဳိးခ်စ္စိတ္ မေပ်ာက္ေအာင္ ေနာက္ဆံုးက်ေတာ့ ဘာပဲ ျဖစ္ျဖစ္ ျပည္သူ႔ေခါင္းေပၚပဲ က်တယ္””ဟု စာနယ္ဇင္း ေကာင္စီ၀င္ေဟာင္း ဦးဟိန္းလတ္က ျမန္မာ သံေတာ္ဆင့္သို႔ ေျပာၾကားခဲ့သည္။
ျမန္မာ သံေတာ္ဆင့္